Hayao Miyazaki và những lời giã biệt

Năm 2007, Hayao Miyazaki tuyên bố, Ponyo on a Cliff by the Sea sẽ là bộ phim cuối cùng của ông. Cái tin này hẳn đã làm tan nát trái tim hàng triệu fan hâm mộ của My Neighbour Totoro và Spirited Away, nếu như đó không phải là lần thứ tư (!) ông vua không ngai của hoạt hình Nhật Bản nói lời rửa tay gác kiếm.

Năm 1997, Hayao tuyên bố quy ẩn lần đầu tiên sau Princess Mononoke, để rồi tái xuất trước thành công bất ngờ của bộ phim ở thị trường Bắc Mỹ, mang theo trong mình khát khao chinh phục mới. Như gã phi công “hào hoa” Porco Rosso trong bộ phim cùng tên, Hayao đã không bay thì thôi, đã bay thì cao đến chín tầng trời. Spirited Away ra đời và lập tức giành giải Oscar. Và đây là lần thứ hai ông quy ẩn. Chưa được bao lâu, ông lại buộc phải tái xuất để chữa cháy cho Studio Ghibli khi Mamoru Hosoda đột ngột rút lui khỏi Howl’s Moving Castle. Và, một lần nữa, ông lại thành công. Lần này Hayao khẳng định như đinh đóng cột rằng cây gậy golf chắc chắn sẽ thay thế chiếc bút chì trên tay ông.

Cho đến khi Goro Miyazaki xuất hiện.

Hayao vốn không đánh giá cao năng lực của con trai. Có lẽ vì vậy, thắng lợi của Goro với bộ phim đầu tay, Tales from the Earthsea, bên cạnh chuyện làm ông hạnh phúc với tư cách một người cha, còn kích thích đấu chí ở ông với tư cách một bậc tiền bối, một người đồng nghiệp. Thầy phù thủy số Một của Ghibli cảm thấy ông bị thách thức. Ông muốn chứng minh rằng ông vẫn chưa già, vẫn đủ quyền năng tạo nên những điều kỳ diệu mới. Và Hayao đã làm được điều đó. Với Ponyo.

Ponyo on a Cliff by the Sea

Nhưng, sau khi xem Ponyo, dù đã quá quen với những lời tuyên bố “dừng bước giang hồ” của người khổng lồ tóc bạc, người hâm mộ vẫn cảm thấy bất an. Ponyo, khác với Mononoke, và với Howl’s Moving Castle, có gì đó hồ như một lời giã biệt. Chưa bao giờ Hayao dành nhiều thời gian đến thế cho một bộ phim (20 tháng). Và chưa bao giờ ông vẽ nhiều đến thế (170,000 hình). Hơn bao giờ hết, ở Ponyo, người xem cảm thấy, sau cái nghiệt ngã ở Mononoke, cái tăm tối ở Spirited Away, và cái phức tạp ở Howl’s Moving Castle, Hayao rốt cục đã quay lại với tuổi thơ, với tiếng cười trong trẻo của cô bé Mei. Trong chín bộ phim của ông, chỉ có Ponyo là gần Totoro nhất – Totoro từng đưa ông lên tột đỉnh vinh quang, Totoro khẳng định ngai vàng bất khả xâm phạm của ông trong vương quốc anime. Cùng với Totoro, Ponyo là hai bộ phim đích thực của Hayao dành cho trẻ con. Dù chúng ta vẫn nói rằng những kiệt tác của ông dành cho mọi lứa tuổi, nhưng, khi xem Ponyo, cũng như Totoro, ta không thể không thừa nhận một điều: hàng ghế danh dự đã được Hayao trang trọng dành riêng cho Trẻ Con, cho những cậu bé Sosuke và những cô bé Satsuki. Chúng ta, đám người lớn, dù vênh vang đến mấy, chẳng qua chỉ đang được “ăn ké” trẻ con mà thôi.

Vậy là, sau hai mươi năm phiêu bạt cùng sáu cuộc phiêu lưu, Hayao đã trở về với cái nơi chốn sâu thẳm nhất của lòng ông, với những khán giả bé thơ mà ông yêu thương nhất. Nhưng, ta tự hỏi, sự trở về này, lẽ nào cũng đồng nghĩa với một lời chia tay? Ở mỗi cuộc chia ly, lời chào sau chót luôn dành cho người đặc biệt nhất với ta. Mononoke, phải chăng là lời chia tay dành cho người lớn, Spirited Away cho tuổi teen, Howl’s Moving Castle cho những trái tim mới yêu lần đầu? Và giờ, đã đến lượt các bé con?

Có thể Ponyo, trong mắt người lớn chúng ta, không hoàn hảo, đặc biệt là nếu đem đặt cạnh My Neighbour Totoro, kiệt tác “số nhất số nhị” của Hayao. Có thể một số người sẽ thấy nhịp phim đôi chỗ chưa thật sự mượt mà, cốt truyện còn hơi lỏng lẻo… Nhưng hãy thử trở lại làm trẻ con trong 103 phút, và ta sẽ hiểu rằng, những câu chuyện thần tiên vốn là như thế, và sự không hoàn hảo, có chăng, chỉ là trong chính đầu óc người lớn chúng ta mà thôi.

Nếu bản thân Ponyo (dường như) là lời giã biệt Hayao dành cho những khán giả nhí (thực lòng, người viết rất hy vọng mình sai) thì câu chuyện trong Ponyo lại là một lời giã biệt khác, vốn rất quen thuộc từ những bộ phim trước của ông: lời giã biệt tuổi thơ. Có người sẽ hỏi vì sao lại thế, khi kết thúc phim cả Ponyo và Sosuke vẫn chỉ là hai nhóc tì năm tuổi? Trả lời: điều quan trọng không phải là tuổi tác, nhất là ở một thế giới kỳ ảo như Ghibli. Điều quan trọng, là sự trưởng thành của nhân vật. Đó là một thông điệp ưa thích của Hayao dành cho các cô bé và cậu bé: đừng già đi, hãy lớn lên.

Nụ hôn của cô cá Ponyo và cậu nhóc Sosuke trong cảnh cuối phim đánh dấu một sự đổi thay to lớn trong cuộc đời hai đứa: Ponyo chính thức rời khỏi vòng tay của Fujimoto cha cô và bắt đầu cuộc sống mới của con người. Còn Sosuke chính thức bắt đầu thực hiện lời hứa của cậu đối với Granmamare: yêu thương và đón nhận Ponyo như là cô vốn thế. Yêu thương trọn vẹn một con người với mọi ưu và khuyết điểm của người ấy, là một lời hứa rất thiêng liêng và cũng đầy gian khó, một lời hứa tưởng chừng chỉ dành cho người lớn, cho những lễ thành hôn. Nhưng cậu bé năm tuổi Sosuke đã bước lên, đã nói ra điều đó. Bộ phim dừng lại ở đây và chúng ta không biết tương lai của đôi tình nhân bé thơ ấy sẽ ra sao, nhất là với một cô bé có tình yêu đủ sức làm đại dương nổi sóng (!). Nhưng, rõ ràng, cậu bé Sosuke bây giờ đã khác với Sosuke của ngày xưa nhiều lắm...

Spirited Away và Kiki’s Delivery Service

Trưởng thành không phải là một đề tài xa lạ đối với Hayao Miyazaki. Ngược lại, ông thậm chí đã dành cho nó những thước phim đẹp đẽ nhất trong sự nghiệp của mình. My Neighbour Totoro, bên cạnh sự giao cảm giữa con người với thiên nhiên, trong chừng mực nào đó, còn là câu chuyện về sự trưởng thành, khi Satsuki bước lên đảm nhận vai trò “người chị” khi mẹ vắng nhà, còn Mei vượt qua cuộc khủng hoảng tâm lý của nỗi sợ mẹ cô bé sẽ ra đi mãi mãi. Spirited Away, bộ phim có lẽ là nổi tiếng nhất của Hayao trên toàn thế giới, thậm chí đã lấy đây làm chủ đề chính và tiếp cận nó một cách cực kỳ trực diện. Cô bé Chihiro là hình mẫu tiêu biểu của thiếu niên Nhật Bản hiện đại: được nuông chiều, cô đơn, lạc lõng và mất phương hướng. Bị hãm vào một cuộc phiêu lưu kỳ dị trong thế giới của những linh hồn, Chihiro buộc phải một mình đương đầu với tất cả. Cô bé lần lượt vượt qua từng chướng ngại, tích lũy những bài học quý giá về lao động, tình yêu, cuộc sống, và rốt cục giải cứu được cha mẹ mình. Bước ra khỏi đường hầm trở về thế giới thực, Chihiro đã trở thành một con người hoàn toàn khác, sẵn sàng đón nhận tương lai. Spirited Away, nói cho cùng, chính là khúc anh hùng ca về sự trưởng thành của cô bé Chihiro, và là lời chúc phúc mà Hayao dành cho toàn bộ giới trẻ Nhật Bản.

Nhưng cả Spirited Away cũng chưa phải là bộ phim đầu tiên của Hayao Miyazaki về tuổi thơ và sự trưởng thành. Từ năm 1989, ông đã có Kiki’s Delivery Service, câu chuyện về một cô bé phù thủy đến tuổi xa nhà, một-mình-một-mèo-một-chổi bay đi lập nghiệp ở một thành phố lạ. Kiki có thể không gây ra tiếng vang như Spirited Away hay Totoro, nhưng vẫn là một tác phẩm xuất sắc với những nét duyên dáng rất Hayao. Như rất nhiều nhân vật nữ khác của ông – Nausicaa, Chihiro, Satsuki, Mononoke, Kiki là một thiếu nữ đầy cá tính, mang trong mình một nghị lực tiềm tàng dưới bề ngoài nhút nhát. Nếu như Chihiro bị động trong hành trình trưởng thành thì Kiki, ngược lại, hoàn toàn chủ động tìm kiếm điều đó. Không phải ngẫu nhiên mà Kiki bắt đầu chuyến phiêu lưu tập sự ở tuổi mười ba (năm đầu tiên của tuổi teen); và cũng không phải ngẫu nhiên mà cô bé dù là phù thuỷ nhưng không có khả năng gì siêu phàm ngoài việc có thể nói chuyện với chú mèo Jiji và mới bắt đầu biết cưỡi chổi. Cả công việc mà cô bé chọn ở thành phố mới, Koriko, cũng hết sức bình thường và chẳng hề “phù thuỷ” tí nào: dịch vụ phát chuyển bưu phẩm. Nếu ta gạt hai chữ phù thuỷ sang một bên, Kiki sẽ hiện ra như một thiếu nữ bình thường trên đường tìm kiếm cái tôi và một cuộc đời độc lập. Cũng như bao thiếu nữ bình thường khác, hành trình của cô bé chẳng thiếu những trắc trở và vấp váp rất thường gặp ở tất cả các cô thiếu nữ: công việc khó khăn, khách hàng khó tính, ốm đau, cô đơn, nhớ nhà, và tất nhiên, tình yêu. Có những vấn đề cô bé tự mình giải quyết, có những khó khăn cô phải nhờ tới sự giúp đỡ của bạn bè. Nhưng, sau cùng, cô đã lớn.

Chúng ta đã vui sướng xiết bao khi chứng kiến Chihiro và Kiki ngẩng cao đầu và giã biệt tuổi thơ, và hẳn sẽ nuối tiếc biết mấy nếu lần này lời giã biệt của Hayao là nghiêm túc. Chỉ mong rằng nó, như bốn lần trước đây, sẽ không thành hiện thực.

Bài đăng trên SVVN tuần từ 13-19/9/2009